راه بادیه تقریباً ۸۰۰ کیلومتر است و کوتاه‌ترین مسیر برای رسیدن از کوفه به شام محسوب می‌شود. به همین دلیل قوی‌ترین احتمال درباره حرکت کاروان اسرای کربلا این مسیر است.
بعد از واقعه عاشورا در تاریخ، اخبار چندانی از ماجرای سفر کاروان اسرای کربلا در دسترس نیست. مرحوم شیخ عباس قمی در کتاب «نفس‌المهموم» به این موضوع اشاره کرده که کاروان اسرای روز اول صفر به شام رسیده‌اند، اما اینکه به طور دقیق چند روز در راه بوده‌اند و از چه مسیری خود را به شام رسانده‌اند، مشخص نیست.
برای پی بردن به مسیر حرکت کاروان اسرای به معتبر‌ترین و کامل‌ترین منبع موجود یعنی «دانشنامه امام حسین(ع)» که حاوی ۴ هزار و ۱۹۱ حدیث و گزارش تاریخی درباره سیدالشهدا علیه السلام است، رجوع کرده‌ایم. این دانشنامه به همت مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث و تحت نظر آیت‌الله ری‌شهری تهیه شده و حاصل ده سال کار پژوهشی است.
مسیر حرکت کاروان
مسیر اول راه بادیه است که به نام «راه بادیه الشام» مشهور شده است. به طور تقریبی ۸۰۰ کیلومتر طول این مسیر بوده و کوتاه‌ترین مسیر برای رسیدن از کوفه به شام محسوب می‌شود. به همین دلیل قوی‌ترین احتمال درباره حرکت کاروان اسرای کربلا همین مسیر است.
مسیر دوم راه فرات است که به «طریق الفرات» شهرت دارد و یک هزار و ۲۰۰ کیلومتر طول مسیر دارد. این احتمال وجود دارد که عمر سعد کاروان اسیران کربلا را از این مسیر حرکت داده باشد چون مسیر از کنار آب می‌گذرد.
مسیر سوم هم راه دجله است که شهرت به «راه سلطانی» دارد. این راه حدود یک هزار و ۶۰۰ کیلومتر است که طولانی‌ترین مسیر بوده و از چندین شهر پرجمعیت عبور می‌کند به همین دلیل احتمال ضعیف می‌رود که کاروان حضرت زینب سلام الله علیها را از این راه حرکت داده باشند.
آیا کاروان اربعین به کربلا رسید؟
درباره اربعین بین علما اختلاف وجود دارد. عده‌ای با وجود مسیر طولانی امکان حضور کاروان اسرای در کربلا در روز اربعین را منتفی می‌دانند. عده‌ای نیز این امکان را میسر دانسته و معتقدند اگر کاروان اسرای روز اول صفر در شام بوده باشد می‌توانسته از مسیر بادیه خود را در اربعین به کربلا برساند.
راه نخست: راه بادیه
کوفه در عرض جغرافیایى حدود ۳۲ درجه و دمشق در عرض جغرافیایى حدود ۳۳ واقع است. این بدان معناست که مسیر طبیعى میان این دو شهر تقریبا روى یک مدار قرار دارد و نیازى به بالا رفتن و پایین آمدن روى زمین جز در حد کسرى از یک درجه نیست. روى این مدار راهى واقع بوده که به راه بادیه مشهور بوده. این مسیر کوتاه‌ترین راه بین این دو شهر است و حدود ۹۲۳ کیلومتر مسافت داشته. مشکل اصلى این راه کوتاه، گذشتن آن از صحراى بزرگ میان عراق و شام است که از روزگاران کهن به «بادیه الشام» مشهور بوده. این مسیر براى افرادى قابل استفاده بوده که امکانات کافى- به‌ویژه آب- براى پیمودن مسافت‌هاى طولانى میان را داشته‌اند. هرچند گاهى شتاب مسافر، او را وادار به پیمودن این مسیر مى‌کرده.
دلیل تاریخی: نخستین و معتبر‌ترین
راه کناره فرات و راه سلطانى هر دو داراى شهرهاى بسیارى بوده‌اند و اگر این راه‌ها مسیر حرکت اسرای مى‌بود باید نقل‌هایى از مواجهه مردم این شهر‌ها با کاروانیان یا مشاهده شدن آنها در آن شهر‌ها در منابع معتبر مى‌آمد. چنان که در کربلا، کوفه و شام چنین گزارش‌هایى وجود دارد اما در این خصوص هیچ نقلى نیامده. بنا‌براین به‌نظر مىرسد مسیر حرکت اسرای از جایى بوده که کمترین حضور مردمى را داشته که همان مسیر بادیه است.
اعتراضاتى که از لحظه شهادت امام حسین علیه السلام علیه حکومت اموى حتى به‌وسیله برخى طرفداران حکومت و خانواده جنایتکاران انجام یافت و بازتابى که واقعه عاشورا در کوفه به‌وجود آورد، قاعدتا حکومت را از اینکه اسرای و سر مطهر امام را از مسیر شهر‌ها و آبادى‌هاى پرجمعیت عبور دهند باز مى‌داشت. به همین دلیل احتمالا انتخاب آنها راه بادیه بوده است.
راه دوم: راه کناره فرات
فرات یکى از دو رود بزرگ عراق است که از ترکیه سرچشمه مى‌گیرد و پس از گذشتن از سوریه و عراق به خلیج فارس مى‌پیوندد. کوفیان براى مسافرت به شمال عراق و شام از کناره این رود حرکت مى‌کردند تا هم به آب دسترسی داشته باشند و هم از امکانات شهرهاى ساخته شده در کناره فرات استفاده کنند. لشکرهاى انبوه و کاروان‌هاى بزرگ که به آب فراوان نیاز داشتند ناگزیر از پیمودن این مسیر بودند. این مسیر ابتدا از کوفه به مقدار زیادى به‌سوى شمال غرب مى‌رود و سپس از آنجا به‌سوى جنوب بر‌مى‌گردد و با گذر از بسیارى از شهرهاى شام به دمشق مىرسد. این راه انشعابات متعدد داشته و با طول تقریبى ۱۱۹۰ تا ۱۳۳۳ کیلومتر جایگزین مناسبى براى راه کوتاه اما سخت بادیه بوده.
دلیل تاریخی: در کتاب «معجم‌البلدان» که یک کتاب کهن جغرافیایى است در معرفى بخشى از شهر حلب در شام آمده: «در غرب شهر و در دامنه کوه جوشن، قبر محسن بن حسین علیه السلام است که گمان دارند وقتى اسرای کربلا را از عراق به دمشق مى‌بردند، او از مادرش سقط شده یا کودکى بوده و همراه آنان که در حلب درگذشته و همانجا دفن شده است».
این گزارش در صورت درستى عبور کاروان از راه بادیه را نفى مى‌کند و می‌تواند دلیلی بر اثبات راه فرات باشد که از حلب عبور می‌کند.
نقد دلیل: بیشتر مقتل‌شناسان معتقدند اساسا امام حسین علیه السلام فرزندی به نام محسن و همسر بارداری در کربلا نداشته و به همین دلیل احتمال این مسیر ضعیف است.
راه سوم: راه کناره دجله
دجله دیگر رود بزرگ عراق است و آن نیز مانند فرات از ترکیه سرچشمه مى‌گیرد اما از شام نمى‌گذرد و درگذشته براى رفتن به شمال شرق عراق از مسیر کناره آن استفاده مى‌کرده‌اند. این راه مسیر اصلى میان کوفه و دمشق نبوده و باید پس از پیمودن مقدار کوتاهى از آن کم‌کم به سمت غرب پیچید و پس از طى مسیر نه‌چندان کوتاهى به راه کناره فرات پیوست و از آن طریق وارد دمشق شد. این مسیر را مى‌توان سه ضلع از یک مستطیل دانست که ضلع دیگر طولى آن را راه بادیه تشکیل مى‌دهد. از این رو از همه راه‌هاى دیگر طولانى‌تر است و طول آن حدود ۱۵۴۵ کیلومتر است. این راه را «راه سلطانى» هم نامیده‌اند.
دلیل تاریخی: برخى معتقدند مسیر انتقال کاروان اسرای و سر مبارک سیدالشهدا علیه السلام به شام یک مسیر بوده و با توجه به روایت معتبر ابن شهرآشوب که ماجرای ورود سر مبارک امام حسین علیه السلام به دیر یک راهب نصرانی را تایید می‌کند می‌گویند مسیر دجله یا همان راه سلطانی سندیت دارد. چون دیر راهب در منزل قنسرین قرار داشته.
نقد دلیل: پیش‌فرض این استدلال یعنى یکى بودن مسیر حرکت کاروان اسرای و سر مبارک امام حسین علیه السلام است که البته چندان مورد تایید نیست. این احتمال وجود دارد که سر را در شهر‌ها چرخانده باشند اما اسرای را از راهى کوتاه‌تر برده باشند. حتى در برخى اخبار آمده که سر مطهر امام را پس از ورود اسرای به شام در شهرهاى شام نیز گردانیدند.
مسیر حرکت کاروان از شام به مدینه
بر‌اساس نقشه ویژه دانشنامه امام حسین علیه السلام فاصله میان دمشق تا مدینه تقریبا ۱۲۲۹ کیلومتر است و با احتساب دمشق و مدینه شامل ۳۲ منزل بوده.
کاروان اسرای در بازگشت از شام قطعا این مسیر را پیموده‌اند و چنانچه در ضمن حرکت به کربلا هم رفته باشند، مسیر بسیار طولانى‌ترى را سپرى کرده‌اند. حرکت پررنج خانواده امام و همراهانش از مدینه آغاز شد و به مدینه نیز ختم شد. حداقل مسیرى که این بزرگواران طى کرده‌اند با فرض رفتن از کوفه به دمشق از کوتاه‌ترین مسیر یعنى راه بادیه و عدم احتساب رفتن مجدد به کربلا حدود ۴۱۰۰ کیلومتر است.
ثبت دیدگاه