مطابق داده‌ها، اذان صبح در روز دهم محرم سال ۶۱ هجری، حدود ساعت ۴:۳۷ و غروب حدود ساعت ۵:۳۸ عصر بوده؛ یعنی کل زمان روشنایی حدود ۱۳ ساعت بوده و همه رخدادها را باید در همین بازه زمانی تحلیل کرد.
هرچند واقعه عاشورا همواره در حافظه تاریخی مسلمانان جاودانه مانده، اما بررسی علمی و دقیق آن با تکیه بر داده‌های نجومی و تقویمی می‌تواند ابعاد تازه‌ای از این رخداد عظیم را آشکار کند. در حالی که اغلب تحلیل‌ها مبتنی بر تقویم قمری است، تطبیق آن با تقویم خورشیدی و شرایط واقعی زمانی، نه‌تنها به درک بهتر موقعیت جغرافیایی و اقلیمی کربلا کمک می‌کند، بلکه امکان راستی‌آزمایی بسیاری از روایات و باورهای رایج را نیز فراهم می‌کند.
خبرگزاری تسنیم در گفت‌وگوی با دکتر فاطمه محبی، استاد و محقق دینی، با نگاهی علمی، تقویمی و تحلیلی به عاشورای سال ۶۱ هجری قمری پرداخته و نشان داده که چگونه ابزارهای دقیق محاسباتی می‌توانند پرده از زوایای کمتر دیده‌شده حادثه عظیم عاشورا بردارند.
بررسی وقایع عاشورا از منظر تقویم شمسی
همه می‌دانند واقعه جانسوز عاشورا در سال ۶۱ هجری قمری به وقوع پیوسته است، اما چرا بررسی این رخداد از منظر تقویم شمسی اهمیت دارد؟
در کشور ما ایران، مردم عمدتاً با تقویم خورشیدی زندگی روزمره خود را تنظیم می‌کنند و آشنایی‌شان با تاریخ‌ها بیشتر بر اساس این تقویم است. وقتی بتوانیم وقایع مهم تاریخی و مذهبی، نظیر عاشورا، را بر اساس تقویم شمسی نیز تحلیل کنیم، شناخت ما از آن حوادث عمیق‌تر و ملموس‌تر خواهد شد.
این تبدیل به ما کمک می‌کند شرایط زمانی و اقلیمی واقعه را بهتر درک کنیم و حتی برخی از مبالغه‌ها یا تحریف‌هایی که در طول زمان به متن این حادثه اضافه شده، را با دقت بیشتری مورد بررسی قرار دهیم.
برای نمونه، اینکه برخی مطالب غیر مستند مدعی هستند یاران امام حسین (ع) هزاران نفر را در میدان مبارزه از پای درآورده‌اند، در حالی‌که اگر زمان روشنایی روز محدود بوده باشد، چنین چیزی از نظر منطقی محل تردید قرار می‌گیرد.
پس شما معتقدید تطبیق تقویم‌ها می‌تواند در تشخیص صحت برخی روایات نقش داشته باشد؟
دقیقاً همین‌طور است. وقتی شما بتوانید محدوده زمانی واقعه را بر اساس ساعات دقیق طلوع و غروب خورشید بررسی کنید، به‌طور طبیعی بسیاری از ادعاها قابلیت ارزیابی و سنجش پیدا می‌کنند.
عاشورا از بامداد تا غروب ادامه داشته و مبارزات نظامی هم طبیعتاً در همین بازه صورت گرفته است. حال اگر روز در آن فصل تنها مثلاً ۱۳ ساعت روشنایی داشته باشد، این زمان را باید به صورت منطقی بین وقایع تقسیم کرد. این روش نگاه علمی‌تری به ما می‌دهد تا از فضای صرفاً احساسی خارج شویم و با تحلیلی واقع‌گرایانه به متن تاریخ نزدیک شویم.
تفاوت مبنای سال شمسی و قمری از کجا ناشی می‌شود و چرا این اختلاف امروز به بیش از ۴۰ سال رسیده؟
علت اصلی این اختلاف، تفاوت در طول سال خورشیدی و قمری است. سال هجری قمری حدود ۱۰.۸۷۵۱۳ روز از سال هجری شمسی کوتاه‌تر است. در نتیجه، به مرور زمان این فاصله به‌طور تجمعی بیشتر شده است.
اگرچه مبدأ هر دو تقویم یکی است، یعنی هجرت پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌وآله از مکه به مدینه، اما به دلیل اختلاف در تعریف سال، امروز شاهد فاصله زمانی بیش از ۴۰ سال بین این دو تقویم هستیم.
نمونه‌ای از تأثیر این تفاوت سالیانه در تقویم‌ها را می‌توانید ذکر کنید؟
البته. به‌عنوان مثال، ما ماه رمضان را در سال‌های مختلف در فصل‌های متفاوت تجربه می‌کنیم. مثلاً همین ماه محرم که امسال در تیر قرار گرفته، سال به سال به عقب می‌رود. به همین ترتیب، در آینده‌ای نه‌چندان دور، ایام محرم را در بهار، زمستان و حتی پاییز تجربه خواهیم کرد. این جابه‌جایی تنها ناشی از کوتاه‌تر بودن سال قمری نسبت به شمسی است.
روز دهم محرم برابر با ۲۱ مهر ۵۹ شمسی
آیا می‌توان تاریخ دقیق عاشورا را در تقویم خورشیدی محاسبه کرد؟
بله، با استفاده از نرم‌افزارهای دقیق محاسبات نجومی این کار امکان‌پذیر است. طبق محاسبات دقیق، اول محرم سال ۶۱ هجری قمری برابر با ۱۱ مهر سال ۵۹ شمسی و معادل اول اکتبر سال ۶۸۰ میلادی بوده است.
بنابراین روز دهم محرم، که مطابق با شهادت امام حسین (ع) است، برابر می‌شود با ۲۱ مهر ۵۹ شمسی و همچنین دهم اکتبر ۶۸۰ میلادی. البته چون این داده‌ها بر مبنای تقویم‌های قراردادی و مدل‌های نجومی محاسبه شده، ممکن است یک تا دو روز اختلاف وجود داشته باشد.
این اختلاف روز چگونه ممکن است و منشأ آن چیست؟
منشأ این اختلاف به چگونگی رؤیت ماه در آن زمان باز می‌گردد. طبق داده‌های نجومی در سال ۶۸۰ میلادی، مقارنه ماه و خورشید در محرم حدود ساعت ۱۷:۱۱ به وقت محلی رخ داده. در غروب روز بعد، یعنی ۲۹ سپتامبر، ماه به حدی از خورشید فاصله گرفته بوده که قابل مشاهده با چشم غیرمسلح بوده است.
بنابراین احتمال اینکه روز ۳۰ سپتامبر مصادف با اول محرم سال ۶۱ بوده، بسیار بالا است. با در نظر گرفتن این معیار، روز عاشورا می‌تواند سه‌شنبه ۲۰ مهر یا چهارشنبه ۲۱ مهر سال ۵۹ هجری شمسی باشد.
شهادت امام حسین (ع) در مهرماه اتفاق افتاد
با این اوصاف، آیا می‌توان گفت شهادت امام حسین (ع) در مهرماه اتفاق افتاده؟
بله، بر اساس این تحلیل‌ها، وقوع عاشورا بدون شک در مهرماه خورشیدی بوده است. البته هنوز هم برخی تردیدها در خصوص روز دقیق آن وجود دارد، ولی ماه مهر به‌عنوان محدوده زمانی قطعی تأیید شده است. یا روز ۲۰ مهر یا احتمالاً ۲۱ مهر.
با توجه به اینکه مبدأ هر دو تقویم یکی است، چرا تقویم قمری برای وقایع مذهبی بیشتر مورد استفاده قرار می‌گیرد؟
درست است که هر دو تقویم از هجرت پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌وآله آغاز می‌شوند، اما تا پیش از سال ۱۳۰۴ هجری خورشیدی، تقویم رسمی در ایران، تقویم قمری بوده است. لذا وقایع مذهبی و تاریخی در متون و منابع، به‌صورت قمری ثبت شده‌اند.
حتی پس از رسمی شدن تقویم شمسی، هنوز هم مناسبت‌های دینی مانند عاشورا، رمضان، عید فطر و غیره بر اساس تقویم قمری برگزار می‌شوند. این مسئله باعث شده است که اغلب تحلیل‌ها نیز همچنان بر پایه همان تقویم صورت گیرد.
کل روشنایی روز عاشورا حدود ۱۳ ساعت بود
یکی از شبهاتی که مطرح می‌شود، مدت زمان حضور یاران امام در میدان نبرد است. آیا بر اساس محاسبه زمان روز عاشورا، می‌توان این موضوع را بررسی کرد؟
بله، چنین تحلیلی به صورت علمی انجام شده است. برای نمونه برخی محققان با مراجعه به منابع ژئوفیزیک بین‌المللی و استفاده از داده‌های نرم‌افزاری دقیق، توانسته‌اند زمان‌های شرعی روز عاشورا در سال ۶۱ هجری را محاسبه کنند.
مطابق این داده‌ها، اذان صبح در آن روز، یعنی روز دهم محرم سال ۶۱ هجری، حدود ساعت ۴:۳۷ و غروب حدود ساعت ۵:۳۸ عصر بوده است. یعنی کل زمان روشنایی حدود ۱۳ ساعت بوده است.
این بازه زمانی، چارچوبی مشخص در اختیار ما می‌گذارد تا حوادث روز عاشورا را در آن تجزیه و تحلیل کنیم و در نتیجه، از راه اغراق یا تحریف دور بمانیم.
این نکات نشان می‌دهد که با نگاه علمی و تحلیل دقیق تقویمی، می‌توان لایه‌های عمیق‌تری از واقعه عاشورا را شناخت. بررسی دقیق تاریخ و زمان نه تنها به درک بهتر کمک می‌کند، بلکه می‌تواند ما را از تحریف‌های تاریخی دور نگه دارد و پیامی اصیل از این قیام برای امروز به ارمغان آورد.
ثبت دیدگاه